Təbiət və sərvətlər

1. Coğrafiya

Azərbaycan Qara Dəniz sahillərindən Xəzər dənizi sahilinə qədər 800 km məsafəyə uzanan Qafqazın cənub-şərq hissəsində yerləşir. Avropa və Asiya qitəsinin kəsişməsində yerləşən Azərbaycan özünün coğrafi mövqeyinə görə nadirdir və dünyada iqtisadi və mədəni əlaqələrin inkişafında əhəmiyyətli yer tutur.

Ərazisinin yarısından çoxunun dağlardan ibarət olan Azərbaycan həmçinin dağlarla əhatə olunur. Şimalda Böyük Qafqaz sıra dağlarının ən yüksək zirvəsi sayılan Bazardüzü (4,466 m) yerləşib (cənub hissəsi Azərbaycanadək uzanır), cənub-qərbdə Ermənistan və Gürcüstanadək uzanan və Kiçik Qafqaz Dağları ilə sərhəddə olan silsilə Cənubi Qafqaz Dağları ilə və cənub bölgəsində Talış Dağları ilə əhatə olunub. Qərbdən Azərbaycan, sərhədlərindən kənarındakı Böyük və Kiçik Qafqaz Dağları ilə, şərqdən Kür-Araz ovalığının kənarında, Lixlə (Suram) bağlanmışdır. Beləliklə, Azərbaycan ərazisinin səthi Xəzər Dənizinə doğru uzanan iti dağlardan ibarət siniyə bənzəyir. 

Bundan əlavə, bura dörd ayrı vadilərə bölünüb: bunlardan biri Böyük Qafqaz Dağlarının şimalındakı Qusar və Samur Dəvəçi ovalığıdır, digərləri isə Cənubi Qafqaz yüksəkliklərinin içindəki ərazidir (Naxçıvanın Arazyanı dərəsi), üçüncüsü Abşeron yarımadasında yerləşən və getdikcə dənizə enən ərazi və dördüncüsü isə Talış Dağlarının ətəyində yerləşən Lənkəran ovalığıdır. Yay mövsümlərində düzənliklərdə əsasən quru, isti hava uzun müddət davam edir; Yer səthinin forması yarı səhralıqdan ibarətdir, lakin duzlu bataqlıqlardan ibarət yerləri səhra kimi adlandırmaq mümkündür. Yalnız soyuq aylarda yağış yağır və bununla bağlı suvarma işləri aparılmadan kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmaq mümkün deyil. 

Böyük və Kiçik Qafqaz Dağlardan başlayan çaylar düzənliklərə axır. Çay vadiləri və deltaları yaşayış və kənd təsərüfatı üçün çox əlverişlidir. Fərqli olan rütubətli dağlar və quru düzənliklər Azərbaycan təbiətinin əsas təzadları sayılır. Mənzərə quru, isti yarı-səhradan başlayaraq qarlı yüksəkliklərə və buzluqlaradək davam edir. Azərbaycan təbiətinin özünəməxsus bu cür fərqliliyi, onun coğrafi mövqeyi və növbənöv relyefindən irəli gəlir.

Azərbaycanın Rusiya Federasiyası ilə şimal sərhəd hissəsi Böyük Qafqaz Dağ silsiləsi ilə uzanır. Ölkənin şimal-şərqindəki ayıran silsilə dağları Qanıx (Alazan) Ağrıçay vadisinədək uzanır. Bazardüzünün şərqində Azərbaycana aid Şərqi Qafqazın ən yüksək silsilə zirvəsi yerləşir. Bazardüzü (4,466 m) və Babadağ (3,629m) arasındakı Əsas Bölmə dağ silsiləsində, yüksək dağlıq relyefi üstünlük təşkil edir. 

Bölmə silsiləsi ayrılmış Köndələn sıra dağları ilə yanaşı ən yüksək Şahdağ (4,243 m) zirvəsinədək uzanır. Babadüz dağının şərqi və cənub-şərqində uzanan Böyük Qafqaz dağları kəskin olaraq aşağı enir və Dübrar adlı orta yüksəklik yelpiyəbənzər dağ massivi şəkilini alır. Həmin dağlar cənub-şərqdə bir biri ilə təpələr və alçaq Qobustan dağları ilə birləşirlər, şərq hissəsində isə Abşeron Yarımadasının aşağı yaylaların vadiləridir.  Gürcüstana uzanan şimal-qərb hissəsini istisna etməklə, bu bölgənin hər ikisi Azərbaycan hüdudunda aktiv vulkanların məskəni sayılır. Orta Kür yaylası şimal-şərq Kür vadisini iki kiçik vadiyə-şimalda Qanıx (Alazan) Ağrıçay və cənub-qərbdə Gəncə-Qazax vadilərinə bölür. Xəzər Dənizi kimi Kür-Araz ovalığı bütövlükdə okean səviyyəsindən aşağıdadır, təpəlik və yamaclarla ayrılır. Kür-Araz ovalığı qərbdə Kiçik Qafqazın ətəyində Qarabağ və Mil düzənlikləri ilə və Böyük Qafqazın ətəyində Şirvan düzənliyi ilə əhatə olunur. Araz və Kür çayların sahilləri İranadək uzanan Mil və Muğan düzənlikləri ilə əhatə olunur. Salyan düzənliyi və Şirvanın cənubu Kür çayının ağzınadək uzanır.

Xəzər Dənizi sahilinin yaxınlığında dənizdən çıxan palçıq vulkanlı iki arxipelaq var, biri Abşeron yarımadasının yaxınlığındakı Abşeron arxipelaqı, digəri isə Qobustan sahilinin və Kür-Araz ovalığının yaxınlığındakı Bakı arxipelaqıdır.

Kiçik Qafqazın cənub-şərqi Azərbaycan sərhədlərinin hüdudundadır. Bura 2000-3000 m hündürlüyü ötən, orta və alçaq yaylalardan ibarət dağlıq sistemidir. Tərtər çayı dərəsi Kiçik Qafqazın Azərbaycan hissəsini şimal-qərb və cənub-şərq hissələrinə bölür. Birincisi Şahdaqın Ginaldaq zirvəsi (3,367 m) ilə və Murov Dağın Qəmiş zirvəsi (3,725 m) ilə əhatə olunur. Murovdağın hər iki dağ ətəyi Azərbaycana məxsusdur və Azərbaycanla Ermənistan arasındakı uzanan sərhəd Şahdağ silsiləsini bölür. Kiçik Qafqaz dağın cənub-şərq yamacında Qarabağ silsiləsi Böyük Kir (2,725 m) zirvəsi ilə ucalır. Həmin dağ silsiləsi Qarabağ düzənliyi üzərində ucalaraq, Xankəndini əhatə edir. Cənubda dağlar Geyan çöllərindən Araz təpəli vadilərədək dəyişir. Cənubi Qafqaz dağlıq yerlərin daxili hissələri Gürcüstan və Ermənistan əraziləri daxil olmaqla uzanır və kiçik iki ərazisi Azərbaycan ərazisinə daxildir.

Bu çıxıntının şərqində yaxın zamanlarda sönmüş, bununla yanaşı gənc sayılan vulkanlarla bürünmüş Qarabağ vulkan yaylası yerləşir. Onların bəzisinin yüksək nöqtələri 3000 metrdən artıqdır (İşıqlı dağı 3552 metrdir), lakin bununla yanaşı  1500-2500  metr hündürlük burada adi yüksəklik sayılır. Naxçıvan ərazisindəki sərhəd yüksəklikləri Zəngəzur və Daralayazlardan ibarətdir. Zəngəzur silsiləsini ən yüksək nöqtəsi Kaputcux dağı (3904 m), Cənubi Qafqaz yaylasının ən yüksək qeyri-vulkanik nöqtəsi sayılır. Zəngəzur silsiləsinin cənub ətəyi Araz çayının sahili ilə birləşir. Talış dağları orta hündürlüdürlər. Talış dağlarının ən yüksək nöqtəsi sayılan - Kümürküyün zirvəsi 2477 metrədir. Bu dağların şimal-şərqindəki yamacları Azərbaycanda yerləşir. Onlar üç paralel zəncirli vadi və boşluqlarla bölünürlər. Əsas hövzənin Azərbaycan və İran arasında sərhədin yaratdığından, Talış yamacının qalan hissəsi İran ərazisində qalır. 

Azərbaycanın bəzi çayları Kür çayına axır, digərləri isə əvvəlcə Araz çayına. Kür çayının ən böyük qola malik olmasına baxmayaraq digər çaylar birbaşa Xəzər dənizinə axır. Bu çayların illik axarı 7.78 milyard kubmetr həcmində olduğu hesablanmışdır. Çay şəbəkəsini ərazi üzərində bölünməsi qeyri-bərabərdir.

Su sızdırmayan yumşaq torpaqlı ovalıqlarda çayların sayı azdır, lakin dağlarda yağmurların çox olması və yer səthinin quruluşu səbəbindən çayların sayı çoxalır. 1000-2500 metr yüksəkliklərdə çayların şəbəkəsi yaxşı inkişaf etmişdir. Ümumiyyətlə 1 kvadrat kilometr quru torpağa 90 000 kubmetr su düşür.

Kür çayı Azərbaycanda ən böyük çaydır. Kür çayının uzunluğu 1515 (Azərbaycan ərazisindəki uzunluğu 900 kilometrdir) kilometrdir. Araz çayının başlanğıcından Kürlə birləşənədək olan uzunluğu 236 kilometrdir. Kür çayının başlanğıcında 15 km uzunluğunda delta formalaşır və iki qol vasitəsi ilə Xəzər dənizinə axır, hazırda dayaz olan şimal-şərqdə və cənub-şərqdə. Cənub-şərq istiqamətində naviqasiya yolu 1964-cü ildə salınmışdır. Kür çayı daşımaçılıq cəhətdən əhəmiyyətli olan yeganə çaydır. Yevlaxdan başlayan Kürün ağzınadək olan hissəsi kiçik sərnişin və yük gəmilərinin nəqli üçün mümkündür.

1072 km uzunluğu olan, böyüklüyünə görə Azərbaycanın ikinci çayı Arazdır. Kür çayı kimi Araz çayı da öz başlanğıcını Türkiyədə alır. Araz çayı 580 km məsafədə Azərbaycanın Türkiyə və İranla təbii olaraq dövlət sərhədini təşkil edir. Çayın Naxçıvan ərazisində Araz çayının bir neçə qolları vardır: Şərq Arpaçay, Naxçıvan, Əlincəçay və Gilançaydır. Həkəri çayla birləşdikdən sonra Araz çayı Kür-Araz ovalığınadək çatır. 

Dağlarda uzunluğu 10 km-dən az olan bir neçə min kiçik çaylar mövcuddur. 800-ə yaxın çayın uzunluğu 10 km dən - 100 kilometrədəkdir. 23 çayın uzunluğu 100 km-dən artıqdır. Azərbaycan çaylarının illik həcmi, o cümlədən qonşu ərazilərdən axan tranzit çayların suları ilə yanaşı 30 km-kub. təşkil edir. Dağ çayları özləri ilə bərabər vadilərə böyük miqdarda torpaq və daş gətirir, sellərin axını zamanı isə kənd təsərüfatına külli miqdarda zərər dəyir. Balıq ehtiyatlarına görə Azərbaycan çayları qiymətli sayılır. Kür çayında qızıl və nərə balıqları ovlanır. Kiçik Qafqaz dağlarının çaylarında alabalığa da rast gəlmək mümkündür.

Azərbaycan çaylarının gücü ildə 16 milyon kilovat saat enerji istehsalına imkan verir. Bunların əsas hissəsi Kür və Araz çaylarının üzərinə düşür. Böyük Qafqaz dağlarının çayları  yüksək axınlarına və dik künclərinə görə böyük hidro-enerji imkanlara malikdirlər. Mingəçevir (Cənubi Qafqazda ən böyük HES-dır) və Varvarin su elektrik stansiyaları Kür çayı hesabına işləyirlər.

Azərbaycanda kiçik göllərin sayı 250-dəkdir. Dağ gölləri Göy-Göl (1556 m yüksəklikdə), Böyük və Kiçik Alagöl kimi tektonik və buz əsillidirlər. Xəzər Dənizi sahili boyunca Dəvəçi, Gemuşovan, Gil və Kildaq gölləri mövcuddur. Abşerondakı Binəqədi bitum gölü qədim heyvanların kütləvi dəfn yeri kimi nadir sayılır.

Azərbaycanın təbii su şəbəkəsi və irriqasiya sistemi su anbarları ilə tənzimlənir. Bunların ən böyüyü 1953-cü ildə inşa edilmiş Mingəçevirdə yerləşir. 88 metr hündürlüyü, 605 kv.m ərazidə su anbarı formasında olan bu bənd, 16,1 milyon kub metr su həcminə malikdir. Digərləri Araz (həcmi 1,35 milyon kub metr) və Şamxor (Şəmkir) (həcmi 2,67 milyon kub metr) su anbarlarıdır.  

Süni suvarma (irriqasiya) kanal şəbəkəsi Dağlıq Qarabağ və Yuxarı Şirvan üzərindən keçərək başlanğıcını Mingəçevir su anbarından alır. Həmin sularla Kür-Araz ovalıqdakı pambıq tarlaları sulanır. Ən çox sıx irriqasiya kanalları Muğan düzənliyində cəmləşir. Ölkədəki kanalların uzunluğu 3000 km.-dən artıqdır. Samur-Dəvəçi vadiliyindəki Samur-Dəvəçi suvarma kanalı, şimaldakı Samur çayından başlayaraq Abşeron yarımadasındakı Ceyranbatan su anbarınadək (191 km) uzanır. Bu kanalın suları nəinki Azərbaycanın şimal-şərqindəki və Abşeron yarımadasındakı quraq torpaqları sulayır, həmçinin Bakı və Sumqayıt əhalisinin və sənayesinin suya olan tələbatını ödəyir.

Respublikadakı kanalların uzunluğu 47058 km-dir və burada 1,4 milyon hektar suvarılan ərazi mövcuddur. Azərbaycanın kənd təsərrüfatında istifadə edilən yeraltı sular bəzi ərazilərin su ilə təchizində əhəmiyyətli sayılır. Buraya bir az duzlu Abşeron və Kür-Araz düzənlikləri daxildir. 

Dünyanın ən böyük duzlu gölü Xəzər dənizidir. Lakin Xəzərin ölçüsü və hidroloji xüsusiyyətləri onu dəniz adlandırılmasına imkan verir. Xəzər özünün geoloji keçmişində yer Okeanları ilə qərb və şimalda birləşik olmuşdur. Paleontologiyanın bəzi faktları və həmçinin Xəzərdəki faunanın növ müxtəliflikləri, Xəzər dənizini şimal dənizləri ilə əlaqələrin olmasına işarə edir.

Azərbaycanın yer səthi Alp otlaqlılarında olduğu kimi dağ torpağından başlamış, yarımsəhra qumları daxil olmaqla, Lənkəranın subtropiklərinin sarı torpaqlarınadək dəyişik spektrlara malikdir. Bu müxtəliflik mürəkkəb geoloji quruluş, relyef, hidro-klimatik və vegetasiya səbəblərdən irəli gəlmişdir. Azərbaycan torpağının formalaşmasına kənd təsərrüfatı da həmçinin öz təsirini göstərmişdir.

Düzənlik torpaqları kənd təsərrüfatı üçün yararlı olması nişanəsini verir. İntensiv irriqasiya yolu ilə səylə yuyulduqdan sonra gübrələnir və üzərində ikinci dəfə suvarma işləri aparılır (nəticədə bir çox zaman olduğu ikinci duzluluq torpağa çökür). Böyük meşə və düzənliklərin altında münbit qara torpaqdır. Torpağın xüsusi növlüyü yəni torpağın sarılığı ilə Talış və Lənkəran zonaları fərqlənir. Həmin torpağın formalaşmasına burada olan isti və nəm iqlimlə yanaşı, torpaqdakı qırmızı və sarı rənglərin mövcudluğu yağışdan sonra digər əriyən materialların yuyulmasından sonra dəmir və alüminium dioksidlərin torpaqda qalması ilə bağlıdır.

      2. İqlim

Azərbaycan relyefi ölkənin əksər bölgələrində isti mötədil iqlimin formalaşması üçün şərait yaradır: Böyük Qafqaz silsiləsi Şimaldan gələn soyuq hava kütlələrinin təbii qarşısının alınmasına qulluq edirsə, Kiçik Qafqaz dağları cənubdan gələn isti tropik havaların qarşısını alır. Lakin, qış mövsümlərində şimaldan Azərbaycan ərazisinə gələn soyuq hava kütlələri fırtına, qarın bərk yağması və şaxtaların olmasına səbəb ola bilər.

Düzənliklərində hava temperaturun illik ən yüksək dərəcəsi 14 C -dan artıq, Kür-Araz və Lənkəran düzənliklərində qeydə alınmışdır. Düzənliklərdə yanvar ayının orta temperatur dərəcəsi 0 C-dan yüksəkdir, lakin arabir temperatur -20 C-dək enir. Yazda Talış dağlarından gələn quru, isti küləklər və qışın tropik havaları tez-tez kəskin isti havalara səbəb olur. İyul və avqust ayları Azərbaycanda ən isti aylardır. İyul ayında Kür-Araz düzənliyi, Abşeron yarımadasının qərbi və Naxçıvanın Arazyanı düzənliyində ortalama temperatur 25-27 dərəcə C-dır. Cənubdan gələn tropik hava kütlələrinin daxil olduğu bəzi zamanlar həmin düzənliklərdə havanın temperaturu 40-43 dərəcə C-dək qalxır.     Havanın ən yüksək temperaturu - 44 dərəcə C Culfada (Naxçıvan) qeydə alınmışdır. Xəzər Dənizindən uzaqlıqda yerləşən və yüksək dağlarla əhatə olunan Naxçıvanın iqlimi kontinental olaraq qiymətləndirilir. Ölkənin nəinki ən yüksək temperaturu, həmçinin ən aşağı temperaturu da Naxçıvanda qeydə alınmışdır. Azərbaycanın düzənlik bölgəsindəki ən aşağı temperatur dərəcəsi (-31 C) Dərvişlər metereoloji stansiyasında qeydə alınmışdır. 

Yaxınlıqda Xəzər Dənizi kimi nəhəng su anbarının olmasına baxmayaraq, yalnız sahilyanı ərazilər dənizin təsirinə uğrayır və burada rütubətin əsas mənbəyi yalnız Xəzər deyil, həmçinin qərbdən gələn Atlantik hava kütlələridir. Ölkə boyu yağıntının miqdarının tarazlı olmaması səbəbindən burada ildə 200 mm (Abşeron yarımadasının cənubu) başlamış 1600 mm-dək yağıntı miqdarına malik (Lənkəranın cənub ovalıqları) bölgələr mövcuddur. Bəzən doluların yağması kənd təsərüfatına zərər vurur.

Azərbaycanda əsən küləklər müxtəlif olur. Abşeron yarımadasında əsasən Xəzri (Bakı nord) - dənizdən gələn güclü şimal və Gilavar - güclü cənub-qərb küləkləridir.      Yalnız ovalıqlarda küləklər əsasən şimal-qərb və cənub-şərq istiqamətinə doğru əsir. Güclü fırtınalı küləklərin tez-tez baş verən Abşeron yarımadasını çıxmaq şərtlə, ərazinin əsas hissəsində külək özünün yüksək sürətinə çatmır. Sahilyanı bölgələrdə Xəzri küləyin sürəti maksimum nöqtəsinə çatır və dəniz üzərində müxtəlif istiqamətlərə əsdikdən sonra sakitləşir.      Yay mövsümündə kənd təsərrüfatı üçün ziyanlı isti və quru küləklər Kür-Araz ovalığında əsir.

Mövsümün uzunluğu və dəyişikliyini Azərbaycanda aydın müəyyən etmək mümkün deyil. Yaz fəsli Abşeron yarımadasında və ovalıqlarda martın əvvəlində başlayır. May ayının sonundan başlayan və oktyabr ayının ortaları və yaxud sonunadək uzanan yay fəsli ən uzun davam edən fəsildir. İstilərin enməsi və vaxtaşırı yağışların yağması ilə payız fəsli oktyabr ayından başlayır. Adətən havalar isti və quru keçdiyindən, payız fəsli Azərbaycanda "məxməri" fəsil olaraq sayılır. Dağ bölgələrində payız tez-tez yağışlı dövrdür. Azərbaycan qış mülayim keçir. Düzənliklərdə temperaturun mənfi sıfır dərəcəsinədək düşməsi nadir hallarda baş verir. Yalnız qeyri-adi soyuq qış fəslində güclü şaxtalar baş verir. Ən soyuq aylar –yanvar və fevral aylarıdır. Dağlarda mənfi 45 dərəcə və düzənliklərdə müsbət 44 dərəcə temperaturu olan quru və rütubətli subtropik iqlimdən dəyişən dağüstü tundra iqliminədək dəyişik iqlimlərin doqquzu ölkədə mövcuddur. Kür-Araz düzənliyinə birləşən Böyük və Kiçik Qafqazın ətəkləri, Samur-Dəvəçi düzənlikləri, Qobustan daxil olmaqla Abşeron yarımadası subtropik iqlimə yaxın, isti quru yay və mülayim qışı ilə yarımsəhra və quru çöl iqliminə malikdir. Buna bənzər, lakin soyuq qışlı iqlim Naxçıvanın Arazyanı zonaları üçün daha tipikdir. Böyük və Kiçik Qafqazın ətəkləri qışı quru mülayim isti iqlimə malikdir. Mülayim rütubət bu kimi iqlim üçün tipik sayılır. Suvarma işləri aparmaqla torpaqda kənd təsərrüfatı işlərin aparılması müvəffəqiyyətlə nəticələnir. Yağmurlu olmasına baxmayaraq, mülayim isti iqlim Böyük Qafqazın meşəlik cənub və şimal-şərq zonalarında il ərzində hökm sürür. Digər mövsümlərdə intensiv yağmurlu olmasına baxmayaraq, yayı quru və rütubətli Lənkəran düzənlikləri və Talış dağlarının ətəklərinə ümumiyyətlə mülayim isti iqlim xasdır. Böyük Qafqaz dağların (1000-2700 m) şimal yamaclarına və Kiçik Qafqazın ( 1400-2700  m) böyük hissəsində qışda quru soyuq iqlim mövcuddur. Naxçıvana quru yay və soyuq iqlim xasdır. 2700-3000 m hündürlükdə soyuq və rütubətli iqlim üstünlük təşkil edir. Bu növ iqlim Böyük və Kiçik Qafqazın və qismən Naxçıvanın Zəngəzur bölgəsinə daha çox xasdır.      Ümumiyyətlə dağların iqlimi dağlıq tundra iqlimindən yarımsəhra and quru çöl iqliminədək dəyişikdir. Bununla yanaşı yayın istisi və quraqlığı, payızın isti yağmurları, qışın sərin və rütubətliliyi düzənliklər üçün tipikdir. Bütün düzənliklər quru subtropik (düzənliklərin əsasını təşkil edən) və nəm subtropik (Alazan/Qanıx-Ağrıçay vadiləri və Lənkəran ovalıqları) zonalarına bölünüblər. Belə ki hər iki iqlim zonalarında əkinçilik ilə məşğul olmaq mümkündür. Azərbaycandakı iqlimin qeyd olunan xüsusiyyətləri yalnız relyeflə müəyyənləşmir, buraya həmçinin onun xüsusi mövqeyi, keçid prosesi, daş və yeraltı suların müxtəlifliyi ilə də müəyyən edilir.

     3. Flora 

Azərbaycan ərazisi 4100-dən çox bitki çeşidlərinin vətənidir. Burada 200-dən artıq bitki yerli bitkilərdir və həmin bitki növlərini Azərbaycan və onunla qonşu olan əraziləri çıxmaq şərti ilə dünyanın başqa yerlərində onlara rastlaşmaq mümkün deyil. Misal üçün Elder şam ağacı, gözəlliyi ilə məşhur və yalnız Kür çayı ətrafında və Həştərxan yaxınlığında bitən Xəzər Lotosunun adlarını çəkmək mümkündür. Talış meşələrində yerli bitki növlərinə isə yalnız İranın şimalında rast gəlmək mümkündür.    Azərbaycanda bitkilərin müxtəlifliyi təbiət tarixini dərin izlərini buraxır, bu eyni zamanda bir neçə floristik bölgələrin cəmləşməsi və hazırkı təbii şəraitin fərqliliyi ilə bağlıdır. Kür sahilindəki toqay meşələri, Araz və Alazan çayları da nadir sayılırlar: onlar yarımsəhra düzənliklərindən keçir və sel zamanı çay suları və yeraltı sularla qidalanırlar. Palıd, qovaq, göyrüş, söyüd və qoz ağaclı meşələr Gazaoğlan, Cirdahan, Babanlar, Varvaranın böyük bir hissəsini tutur və bundan əlavə həmin ağaclar torpaqları qoruyurlar.

Azərbaycan ərazisinin 10%-i dağ meşələrindən ibarətdir və həmin meşələr 600-700 m-1800 m-dək yüksəkliklərdə ucalır. Bu meşələr enliyarpaqlıdırlar və əsasən palıd, vələs, fıstıq, ağcaqayın və göyrüş ağaclarından ibarətdir. Dağ meşəlikləri suların və torpaqların qorunmasında mühüm əhəmiyyətlidir. Bundan əlavə hamin meşələr ovçuluq, istirahət və turizm nöqteyi-nəzərindən də cəlbedici sayılırlar. Lənkəranın enliyarpaqlı meşələri burada bitən ipək akasiyası, suda batmayan dəmir-ağacı kimi qədim relikt ağac növləri ilə fərqlənir. Azərbaycan florası xam maddə, ərzaq məhsulları və tikinti materialların mənbəyidir. Buraya təbabətdə istifadə olunan, vitaminlərlə zəngin yabanı meyvə və ot bitkiləri daxildir. Zaqatala meşə qoruğunda 1953-cü ildən jenşen bitkisi becərilir. Talış-Lənkəran bölgəsində isə tunq, feyxoa və dəfnə plantasiyaları vardır.

     4. Fauna  

Azərbaycanda 12000-dən artıq heyvan növləri məskən salmışdır, onlardan 92 növü məməli, 350-si quş, 49-u sürünən, yalnız 9-u həm suda, həm də quruda yaşayan amfibiyalardır, 88-i balıq və 10 mini həşərat növləridir. Bitkilərdə olduğu kimi, Azərbaycanın heyvan aləminə təbiət tarixi öz təsirini göstərmişdir. Bir neçə zoocoğrafi bölgələri, oraya məxsus flora növləri ilə səciyyələndirilməsi mümkündür. Quru ovalıqların faunası gəmirici, sürünən növlərin çoxluğu ilə səciyyələndirilir. Düzənliklərdə Orta Asiya ceyranlarına seyr etmək mümkündür. Ceyranların gözəlliyini Azərbaycan klassikləri (Nizami Gəncəvi) və müasirləri (Səməd Vurğun) tərənnüm etmişlər.  Quşlar aləmi də növbə-növdür. Qızılağac qoruğunda, Lənkəran düzənliyinin rütubətli meşələri və bataqlıqlarında 200-dən artıq quş növləri qışlamaya toplaşırlar, bu isə öz növbəsində qutan, qızılqaz, qu quşu, vağ quşu, sultan toyuğu kimi quşlardan ibarət olması və bir milyondan artıq quşların miqrasiya vaxtında bir araya gəlməsi deməkdir.  Böyük və Kiçik Qafqaz dağların faunası tamamilə dəyişikdir. Dağ ətəklərində gecəquşlarına hər yerdə rast gəlmək mümkündür. Bundan əlavə orada kəklik, mavi göyərçin və qırqovul da vardır. Sürünən heyvan növləri arasında burada gürzə, dağ kərtənkələlərin məskunlaşması nəzərə çarpıcıdır. Meşələrdə marallara da rast gəlmək mümkündür. Böyük Qafqaz dağlarının çəmənliklərində, yerli zubr və dağ keçiləri otlayırlar. Kiçik Qafqazın muflonlarına (vəhşi qoçlar) və keçilərinə də rastlaşmaq mümkündür. Dağ çəmənliklərində saqqallı qırğı və çaqqallar məskən salıblar. Talış dağlarına İran ərazisindən daxil olmuş bəbirlər və oxlu kirpilər buradakı meşələri daha da fərqləndirir.  Xəzər dənizi də özünün su canlıları zəngindir. Burada siyənək, Xəzər qızılbalığı, nərə, ağ nərə balığı, uzunburun, kütüm, cerix növləri kimi balıqlar ovlanır. Kür çayında mövcud 50 balıq növündən 23 növü ticarət əhəmiyyətini daşıyır. Çox nadir suf balığına sahil xəttində rast gəlmək mümkündür. Mart-aprel aylarında cənuba doğru etdikləri miqrasiya zamanı burada suitlərini görmək mümkündür, lakin daha sonra oktyabr, noyabr aylarında həmin canlılar şimala geri dönürlər. Nadir və qiymətli bitki, balıq və heyvan növlərin qorunması məqsədilə qoruqlar yaradılmışdır. Bunlardan ən tanınmışları Zaqatala, Qızılağac, Girkan, Turançay, Qarayazı-Aqstafa, Quba-Qusar, Göy-Göl, Laçın, Bəndovan qoruqlarıdır. 100-dən artıq heyvan növləri Azərbaycanın "Qırmızı Kitabına" salınmışdır.

      5. Təbii sərvətlər 
      5.1. Neft

Azərbaycan başda neft olmaqla müxtəlif mineral ehtiyatlarla zəngindir. Neftin əsas yataqları Abşeron yarımadası və Xəzər dənizi şelfindədir. Neftin böyük ehtiyatları Abşeron suların cənubunda kəşf edilmişdir. Abşeron yarımadasının şimalında – Siyəzəndə və Abşeronun qərbində və cənub - qərbində - Qobustan, Şirvan və Salyandakı neft mənbələri ən perspektivli strukturlara malikdirlər. Gəncə yaxınlığındakı Naftalan yataqlarında özünəməxsus xüsusiyyətə malik, təbabətli neft mədənləri vardır. Neftlə bərabər çıxan təbii qazın mövcudluğu da böyük əhəmiyyət daşıyır.

Azərbaycan dünyanın ən qədim neft hasil edən ölkələrdən biridir. 19-cu əsrin sonu - 20-ci əsrin əvvəllərində ölkənin neft sənayesində nəzərə çarpıcı inkişaf baş vermişdir. İkinci Dünya Müharibəsi dövründə Azərbaycan Sovet Respublikası hər gün 500 min barel neft istehsal edirdi. Sovet İttifaqı tərəfindən ölkənin digər bölgələrində energetika sahələrinin inkişafına səylərin yönəldilməsi ilə bağlı, müharibədən sonrakı dövrdə Azərbaycanda neft istehsalının həcmi azalmışdır. Bundan əlavə Sovet dövründə neft sənayesini ekstensiv şəkildə inkişafı ilə yanaşı, ətraf mühitin qorunması sahəsinə yönəldilmiş tədbirlərin yetəri qədər olmaması nəticəsində Azərbaycanın sahilyanı bölgələrinə və Xəzər dənizinə böyük ekoloji ziyan vurulmuşdur. Müstəqillik dövründə Azərbaycanın neft sahəsində aparılan tədqiqatlar və istismar işləri neft sənayesində başlanan yeni mərhələnin nişanəsi kimi qiymətləndirilir.

      5.2. Təbii qaz 
Azərbaycan 11-30 trilyon kub fut həcmində təsdiqlənmiş təbii qaz ehtiyatlarına malikdir (mənbələrdən asılı olaraq). Lakin bir çox Xəzər dənizinin ofşor yataqlarından neftlə bərabər çıxarılan qazın ötürülməsi üçün kifayət qədər infrastrukturların olmaması səbəbindən həmin qazlar yandırılır.  1999-cı ildə bütün neft layihələrini müşayiət edən birgə qaz istismarının planlaşdırılmasına dair qanun qəbul olunmuşdur. 1999-cu ilin oktyabrında ARDNŞ və ABŞ-ın Ticarət və İnkişaf Agentliyi arasında təbii qazın ətraflı öyrənilməsində yardım göstərilməsi məqsədilə 425 min ABŞ dollarlıq saziş imzalanmışdır.  1999-cu ildə aşkar edilmiş Şah Dəniz yatağındakı qaz ehtiyatları 25-dən 39 trilyon kub fut arasında olması, həmin yatağın son 20 il ərzində ən böyük kəşf kimi qiymətləndirilir.  Şah Dəniz yatağının inkişafı və infrastrukturların yaradılması üçün tələb olunan xərclərin dəyəri 4,5 milyard ABŞ dolları həcmində qiymətləndirilib və ilk hasilat 2006-cı ildə başlanacaqdır. Oradakı qaz hasilatının illik həcmi 286 milyard kub fut olması gözlənilir. Azərbaycanın digər qaz yatağı - Naxçıvan yatağındakı qaz ehtiyatlarının həcmi 900 milyard kub fut olaraq qiymətləndirilir. Digər qaz ehtiyatına malik yataq - Günəşli yatağıdır.    Azərbaycanda qaz hasilatının 95%-dən artığı ofşor yataqların üzərinə düşür. Hazırda Bahar təbii qaz yatağındakı qaz ehtiyatı Azərbaycanda qaz hasilatının 40%-dən artıq təşkil etməsinə baxmayaraq, yeni qazma işlərin aparılmaması səbəbindən hasilatın həcmi burada enməkdədir. Gözlənilir ki, gələcəkdə Naxçıvan, Günəşli və Şah Dəniz yataqlardakı məhsulun həcmi artacaqdır. Hazırda Azərbaycanın təbii qazının 85%-i ARDNŞ istehsal edir və Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkətinin payına az miqdarda neftlə bərabər çıxarılan qazın hasilatıdır.

      5.3. Digər təbii sərvətlər 
Azərbaycanın böyük kömür ehtiyatlarına malik olmaması səbəbindən burada kömür hasil olunmur. Azərbaycan yalnız kiçik həcmdə kömürdən istifadə edir və kömür istehlakı 1992-ci ildə 26,400 tondan 2000-ci ildə 1,100 tonadək azalmışdır. 

Bununla yanaşı Azərbaycan dəmir, alüminium filizləri, kolçedan və arsen ehtiyatları ilə zəngindir. Balakən vadisinin yuxarı hissəsindəki Filizçay polimetal filiz ehtiyatları sənaye əhəmiyyətlidir. Kiçik Qafqaz dağlarında zəngin dəmir (Daşkəsən) və alunit ehtiyatları vardır. 

Qonşu Daşkəsən-Gəncə bölgəsində böyük miqdarda kobalt və pirit filizləri mövcuddur. 

Naxçıvan duz və polimetallarla zəngindir. Nehrəmdəki tuz ehtiyatlarının həcmi 2-2,5 milyard ton qiymətləndirilir. Paraqaçayda molibden, Nehrəmdə isə arsenik filizləri çıxarılır.  

İnşaatda istifadə edilən mineral ehtiyatlar Azərbaycanda mövcuddur. Kiçik Qafqaz dağlarının yamaclarında mərmər daşları çıxarılır. Çınqıl, qum, əhəng, oda-dözümlü kərpic gili, giltorpaq ehtiyatları Abşeron yarımadasında mövcuddur. İnşaat daş karxanasının ehtiyat həcmi 300 milyard ton (Güzdək, Mərdəkan, Dövletyarı, Dilaqarda, Şahbulaq, Naftalan, Daş Salahlı), üzlük tikinti daşların (Gülbəxt, Daşkəsən, Şahtaxtı, Gilablı) həcmi isə 24 milyon ton təşkil edir. 

İsti və mineral su bulaqların sayı minlərcədir. İstisu, Turşsu, Badamlı, Qalaaltı, Şixburnu, Suraxanı suları - ən tanınmış müalicəvi su mənbələridir.